Poczucie oddzielenia od Boga? To wynik natłoku myśli i uczuć

Jeśli człowiek jest stale zajęty, to kiedy wreszcie ma czas wolny, może robić tylko coś bezmyślnego i rozpraszającego. Nie ma bowiem sił na nic innego. 

W poprzednim numerze „Tygodnika Powszechnego” Beata Chomątowska pisze o niełatwej sztuce odpoczywania. Zostałem mile zaskoczony, gdyż dziennikarka cytuje także fragment tego bloga. Kiedy zakonnik przywołuje autorów mówiących o sztuce leniuchowania, może brzmieć to co najmniej niepokojąco, jednak mam ku temu swoje powody. A po ostatnich kilku rozmowach z osobami duchownymi, które parę dni temu odbyłem na Lednicy, po raz kolejny przekonuję się, że chorobą współczesności, także w klasztorach czy na plebaniach, jest chroniczne przemęczenie. 

Kiedy Tomasza Mertona (mnicha kontemplacyjnego zakonu!) zapytano, co uważa za główną chorobę obecnej epoki, nie wymienił żadnej rzeczy, której można by się było spodziewać po katolickim zakonniku (braku modlitwy, braku wspólnoty, niskiego poziomu moralnego, braku troski o sprawiedliwość i biednych), ale odpowiedział jednym słowem: „skuteczność”. Dlaczego? „Bo od klasztoru po Pentagon zakład musi pracować i mało czasu i energii zostaje na cokolwiek innego”.

W odniesieniu do Boga i religii problemem jest nie tyle nadmiar zła, ile nadmiar zajęć. Krótko mówiąc, stajemy się za mało kontemplacyjni, za mało w nas medytacji, zdrowego dystansu ducha, ponieważ wymogi życia absorbują całą naszą energię i czas.  Co gorsze, jeśli człowiek jest stale zajęty, to kiedy wreszcie ma czas wolny, może robić tylko coś bezmyślnego i rozpraszającego. Nie znajduje bowiem sił na nic innego. Presja zwiększa niepokój, czyni osobę mniej cierpliwą i niezdolną do skoncentrowania się dłużej na czymkolwiek. Taka kultura „skuteczności” jest więc zabójcza dla modlitwy i duchowego życia.

Pamiętam moment, kiedy zaraz po święceniach trafiłem na swoją pierwszą placówkę. Widziałem ogromne potrzeby duszpasterskie, a świat wydawał się nie mieć ograniczeń. Byłem niesiony entuzjazmem neoprezbitera. Co więcej, każde dodatkowe zajęcie wiązało się z określonym dobrem. Duszpasterstwo młodzieży, dziecięcy szpital onkologiczny, duszpasterstwo małżeństw, pomoc w katechezie, przygotowanie do bierzmowania, serie rekolekcji, konferencje, prośby o rozmowę, spowiedzi... Nawet duszpasterzowanie w szkole rodzenia (kapitalne doświadczenie). 

Nie żebym się skarżył. To był jeden z cenniejszych okresów w moim życiu. Zdarzały się jednak dni, w których chodziłem spać o trzeciej w nocy, aby wstać po szóstej na poranne modlitwy. 

Po pewnym czasie zauważyłem w sobie coś niepokojącego. 

Bez względu na to, czy spałem siedem czy dwie godziny, wciąż chodziłem przemęczony i dziwnie rozdrażniony. Co więcej, zacząłem to wszystko sobie racjonalizować i niemal zrezygnowałem z osobistej modlitwy (bo przecież chodzę z braćmi na brewiarz, codziennie odprawiam mszę świętą, mam wyznaczone nabożeństwa...). W konsekwencji traciłem kontakt nie tylko z Bogiem lecz także z sobą samym. Zachęta Jezusa wypowiedziana do Apostołów: „Idźcie i wypocznijcie nieco” wydawała mi się marnotrawieniem czasu tak niezbędnego do duszpasterskiej pracy. 

Budowanie na sobie, a nie na Chrystusie. Klasyczny teologiczny błąd. Skutek? Praktykujący ksiądz, ale coraz mniej wierzący...

Od zawsze była mi bliska duchowa tradycja mnichów, dlatego właśnie tam zacząłem na nowo szukać rad dotyczących umiaru i modlitwy, aby kompletnie się nie rozsypać.

Jedna z bohaterek artykułu Beaty Chomątowskiej opowiada o swoim codziennym rytmie. Wstaje wcześnie, gdy jeszcze wszyscy w domu śpią, i przez pół godziny stara się siedzieć nieruchomo, kierując uwagę na oddech, dźwięki i ciało. To metoda opracowana przez neurologa prowadzącego klinikę, której działalność ukierunkowana jest na zmniejszanie stresu. Dzięki temu ćwiczy się mięsień koncentracji i zdolność kierowania uwagą. Jednym z objawów stresu jest brak odpowiednich słów. Niektórym szwankuje pamięć, jeszcze innym wszystko wypada z rąk. Bardzo często występują także problemy ze snem.  „Organizm podczas takiej medytacji wypoczywa. Wraca równowaga”. 

Ewagriusz z Pontu pisze podobnie, a „przywracanie chwili obecnej” to motto całej praktyki związanej z oczyszczaniem serca i osiąganiem duchowego wyciszenia (hezychii). Taka modlitwa to czas, kiedy człowiek nie tylko na nowo przywraca więź z Bogiem, lecz także może uwolnić się od przytłaczającego natłoku swoich myśli, uzyskując odpoczynek. 

Kiedy się modlisz, nie nadawaj w myślach kształtów temu, co Boskie, ani nie pozwól, by twój umysł ukształtował się według jakiejś formy, ale jako niematerialny przystąp do tego, co niematerialne, a zrozumiesz. 

Dla pontyjskiego mnicha Bóg jest poza wszelkimi ograniczeniami, poza kształtem, kolorem czy czasem. 

Ewagriusz wprowadził pojęcie modlitwy czystej, przy czym czystość nie dotyczy jedynie wolności od zła, ale oznacza wyzbycie się wszelkich myśli i wyobrażeń, co ma prowadzić do wyłącznego skupienia się na Stwórcy. W pismach Pseudo-Makarego modlitwa staje się głównym „zajęciem” ascetycznym, przynoszącym w życiu liczne skutki. „Jeśli bowiem pokora i miłość, prostota i dobroć nie będą towarzyszyły naszej modlitwie, nie jest to właściwa modlitwa, ale raczej jej pozór”. 

Szczęśliwy umysł, który w czasie modlitwy osiągnął doskonałą wolność od wyobrażalnych kształtów. Szczęśliwy umysł, który modląc się bez rozproszeń, coraz bardziej pragnie Boga. Szczęśliwy umysł, który w czasie modlitwy staje się wolny od materii i ubogi. 

Poczucie oddzielenia od Boga jest wynikiem natłoku myśli i uczuć, stąd konieczna jest praktyka modlitwy kontemplacyjnej, będącej sztuką odpuszczania. Kontakt z żywym Bogiem przekracza bowiem myśli i wyobrażenia. 

Modlitwa w swojej wyższej formie była dla mnichów porzuceniem osaczających myśli. Taka modlitwa wzmacnia i oczyszcza umysł. Jest stanem umysłu wywołanym przez światło Trójcy Świętej. 

Rozmowa wychodzi więc poza słowa i staje się wolną od nich kontemplacją.

Umysł pogrążony w kontemplacji jest całkowicie wyzwolony z samoświadomości: „Tak jak gdy śpimy, nie wiemy, że śpimy, podobnie gdy pogrążamy się w kontemplacji, nie wiemy, że się jej oddajemy” – pisze Ewagriusz.

***

Od kilku lat staram się wstawać przed piątą rano, kiedy mój klasztor jeszcze śpi. Rozpoczynam dzień od kilku ćwiczeń fizycznych, krótkiej lektury Pisma Świętego, a później w całkowitej ciszy zabieram się za pracę, koncentrując się na najważniejszych sprawach. Planowanie, ustalanie terminów, korespondencja, przygotowanie kazania. Czasami czytam fragment książki lub tekstu, który mnie napełni, innym razem piszę (jak choćby w tej chwili), co jest dla mnie doskonałym narzędziem porządkowania myśli. Po siódmej wspólne modlitwy z braćmi, a następnie klasztorny rytm i zajęcia wynikające z moich zobowiązań.

Jeśli tylko mogę, staram się w ciągu dnia spędzić choćby kilkanaście minut na adoracji Najświętszego Sakramentu.  To zawsze przywraca pokój. 

Kontemplacja to doskonałe narzędzie memoria Dei. Pamięci o Bogu.

Dlaczego o tym piszę? Ponieważ artykuł Beaty Chomątowskiej wcale nie mówi wcale o lenistwie i o ludziach, którzy gardziliby pracą. „Lenistwo jest wrogiem duszy” – przypominał św. Benedykt w regule dla mnichów. Tekst dotyczy sztuki przywracania właściwych proporcji. Nadmiar i brak uporządkowania swojego życia zawsze wyjaławia.

  

Wszystko się wymieszało – stwierdził Thomas Eriksen, norweski profesor antropologii – wytężone okresy pracy powinny prowadzić do chwil wytchnienia, tymczasem nie ma między nimi cezury. Czas się zmaterializował, przywykliśmy oczekiwać, że każde zadanie będzie wykonane natychmiast. Pracujemy w zasadzie bez ustanku, a w wolnych chwilach komunikujemy się z innymi. 

Po co więc kontemplacja? Ponieważ ona przywraca właściwe proporcje, na nowo uczy umiaru.

Nie ja zbawiam ten świat. I to naprawdę uwalniające uczucie.